Het doel van ombudsman Anna Šabatová is mensen te helpen, met name mensen die buiten de reguliere samenleving vallen en kinderen met beperkingen of een sociale achterstand. In een recent nummer van School All Inclusive magazine gaf ze haar mening over de mensenrechten en het onderwijs in Tsjechië. Hieronder het volledige interview.
Van 2001 tot 2007 was u plaatsvervanger van ombudsman Otakar Motejl. Dit jaar bent u zelf aangesteld als ombudsman. Hoe is de mensenrechtensituatie in die jaren veranderd?
Ten opzichte van de eerste jaren van het bureau van de ombudsman, spelen de mensenrechten nu een veel prominentere rol. Dat komt door de verruiming van de activiteiten, of het nu gaat om mensen wier vrijheid wordt afgenomen of die slecht behandeld worden, de strijd tegen discriminatie of het overzien van de uitzetting van vreemdelingen.
Over het algemeen denk ik dat mensenrechtenschendingen in een democratische samenleving niet met opzet plaatsvinden, of met opzet plaatsvinden om de wet te breken. Het zijn bijna altijd het wrede optreden van de autoriteiten, de onprofessionele opstelling van sociale dienstverlening, nalatigheden of de hardnekkige stereotypen in een samenleving die hieraan ten grondslag liggen. Op het eerste gezicht zijn mensenrechtenschendingen vaak onduidelijk en worden niet als dusdanig herkend.
Wordt er door de tijd heen anders gekeken naar grondrechten?
Ja, de opvattingen daarover veranderen. Zo’n tien jaar geleden, voordat het Verdrag van de Verenigde Naties inzake de rechten van personen met een handicap van kracht werd, was er in onze ogen natuurlijk ook sprake van mensenrechtenschendingen als mensen in dagverblijven slecht werden behandeld, als zij werden gestraft, slecht te eten kregen of hen beperkingen werden opgelegd. Maar de algemene opvatting van de Tsjechische samenleving over dit soort problemen, en over het feit dat sommige mensen hun hele leven lang in een instelling verblijven, was niet erg kritisch. Nu Tsjechië het VN-verdrag heeft getekend moet naar dit soort zaken streng worden gekeken en moeten hervormingen worden doorgevoerd.
Een ander voorbeeld heeft betrekking op zaken waarbij kinderen bij hun ouders worden weggehaald. Toen wij daar dertien jaar geleden onderzoek naar deden, stonden de maatschappelijk werkers onverschillig tegenover de vraag of hun ingrijpen in het gezinsleven wel of niet gerechtvaardigd en gepast was. Tegenwoordig worden de bevindingen van het Europees Hof voor de rechten van de mens, de uitspraken van het Tsjechisch Constitutioneel Hof en die van het Hooggerechtshof weerspiegeld in het nieuwe burgerlijk wetboek en wordt ten aanzien van gezinnen veel meer nadruk gelegd op preventieve maatregelen. Zo zijn er nog tal van voorbeelden. Het is belangrijk om over mensenrechten te praten, hier interesse voor te tonen en ervoor te zorgen dat ze worden gerespecteerd.
Enkele maanden geleden bent u aangesteld als ombudsman. Wat is voor u een fundamenteel onderwerp en waar wilt u zich in de nabije toekomst op richten?
Het is mijn taak om me te ontfermen over alle problemen waarmee mensen zich tot mij wenden en die binnen het domein van het bureau van de ombudsman vallen. Ik kan zelf niet zomaar bepalen waar ik me mee bezig wil houden. Ik ben altijd openhartig geweest over het feit dat de bevordering van het recht op gelijke behandeling en mensen wier vrijheden worden ontnomen mij nauw aan het hart liggen.
Ik ben ervan overtuigd dat vooral wat betreft discriminatie, er in de samenleving nog altijd een groot vooroordeel bestaat dat ertoe leidt dat ongelijke behandeling wordt getolereerd. In een dergelijk klimaat willen slachtoffers van discriminatie zichzelf niet eens verdedigen, angstig dat het hun situatie nog verder zou verergeren. Dat is niet juist. Daarom vind ik het belangrijk om af te rekenen met de stereotypen en de houding van politici en de samenleving als geheel ten aanzien van deze problemen te veranderen.
Tsjechië is lange tijd bekritiseerd voor ongelijke voorwaarden voor toegang tot het onderwijs. Wat is op dit gebied volgens u het grootste probleem? Welke veranderingen zijn al doorgevoerd? Kan er nog meer worden gedaan?
Ieder kind heeft een gelijk recht op onderwijs. Natuurlijk zal niet iedereen arts of ingenieur worden, maar de staat moet alle kinderen aan het begin van hun leven dezelfde kansen bieden. Dat de staat de toegang tot onderwijs van sommige kinderen heeft bemoeilijkt, is absoluut onacceptabel.
Hier komt slechts langzaam verandering in, maar gezien de huidige inspanningen van de regering en de minister voor de mensenrechten, heb ik hoop dat het tij ten goede zal worden gekeerd. Ik zal zonder meer in discussie gaan over gelijke kansen in het onderwijs metonderwijsinstellingen en de ouders van alle soorten kinderen. Vaak zie ik dat er angst bestaat voor systeemveranderingen. Maar laat er geen misverstand over bestaan; gelijke kansen in het onderwijs komt de hele samenleving ten goede, zowel vanuit menselijk als economisch oogpunt.
‘Inclusief onderwijs’ wordt vaak genoemd als een manier om tot eerlijk onderwijs te komen. Wat zijn volgens u hier de voordelen en risico’s van?
Inclusief onderwijs wordt gezien als enige bescherming tegen het leven in een gesegregeerde samenleving. Kinderen wordt van jongs af aan bijgebracht om verschillen te zien als iets natuurlijks, zo verbreden ze hun sociale perceptie en bewustzijn. Dit is iets wat in de Tsjechische maatschappij enigszins ontbreekt. We worden verrast door verschillende uitingen van extremisme, wat ook voorkomt uit vooroordelen en het onvermogen om verschillen te begrijpen en te accepteren.
Het overwinnen van vooroordelen in de maatschappij is het moeilijkste onderdeel van het uitvoeren van inclusief onderwijs. Sterker nog, het is volgens mij het enige risico dat ermee verbonden is. Het gaat niet om de kosten – wat we besparen op gesegregeerd onderwijs kan woorden uitgegeven aan inclusief onderwijs. Het belangrijkste is er een begin mee te maken en niet nog meer tijd te verdoen met het vaststellen van meer mogelijke risico’s en zo de volgende generatie laten opgroeien zonder dat zij goede schoolkeuzes kan maken.
Het grootste gevaar dat ik zie is dat veel onderwijzers niet klaar zijn voor dit onderwijsmodel. Een onderwijzer is de hoeksteen van het hele systeem. Zonder zijn of haar eruditie, toewijding en behoorlijke afwegingen, zal het model van inclusief onderwijs nooit werken.
Een wijziging van de onderwijswet wordt momenteel besproken. Dit moet onder meer leiden tot verbeterde voorwaarden voor het onderwijs voor leerlingen met speciale onderwijsbehoeften. Wat voor gevolgen zou de goedkeuring van de wetswijziging hebben voor het reilen en zeilen van scholen?
Zelfs de beste wet biedt geen waarborg voor gerechtigheid en gelijkheid. Dit zal altijd van veel verschillende factoren afhangen, en met name van de mensen – in de meeste gevallen zijn dat geen advocaten – die uitvoer geven aan de onderwijswet. De wetswijziging, waar ik commentaar op heb mogen geven, is zeer zeker een hele goede start. Zij gaat uit van een concreet idee en valt makkelijk te begrijpen, iets dat je niet vaak ziet, durf ik wel te stellen.
Ik ben blij met de mate van persoonlijke steun die iedere leerling zal krijgen. Er zal een einde komen aan het indelen van kinderen in drie onnodige categorieën. Daarnaast komt er meer duidelijkheid over rechten en verantwoordelijkheden van individuele actoren zoals scholen, adviesorganen, kinderen en ouders. De wetswijziging wordt echter pas in 2017 van kracht en daar ben ik sterk op tegen. Ieder extra jaar dat hiermee wordt gewacht, verergert de sombere situatie van duizenden kinderen.
Ik ben het ook niet eens met de capaciteitsuitbreiding van de zogenaamde ‘‘scholen zonder klassen’’. De staat moet zich richten op nieuwe kleuterscholen. Daarin zie ik een toekomst gekenmerkt door gelijke kansen.
Hoe staat u tegenover scholen die ouders van leerlingen met speciale onderwijsbehoeften zelf laten opdraaien voor de kosten die gemoeid zijn voor extra leerondersteuning?
Dit is een van de tekenen dat ons verplichte onderwijs niet geschikt is voor leerlingen met verschillende achtergronden en dat het hier vanuit menselijk, bestuurlijk en financieel oogpunt niet mee om kan gaan. Verplicht onderwijs is nog altijd gratis. Ouders van kinderen met beperkingen moeten deels zelf betalen voor extra leerondersteuning, wat onder bepaalde omstandigheden als discriminatie kan worden opgevat aangezien ouders van kinderen zonder beperkingen dat niet hoeven.
Ouders zouden ervoor kunnen kiezen om hierover naar de rechter te stappen om een einde te maken aan deze oneerlijke behandeling en de gevolgen hiervan. Onder sommige omstandigheden kunnen ze aanspraak maken op een redelijke financiële vergoeding. Toch doen ouders dit niet. Ofwel uit onwetendheid ofwel uit angst voor een verslechterde relatie met de school of de autoriteiten. Ik begrijp hun wantrouwen tegenover het rechtssysteem, dat omslachtig te werk gaat en maar langzaam tot uitspraken komt.
Ik ben wel bekend met het verhaal van een autistisch kind wiens moeder voet bij stuk hield en het tot het Constitutioneel Hof schopte. Ik vind de uitspraak in haar nadeel zeer betreurenswaardig. De vrouw heeft nu een formele klacht ingediend bij het Europees Hof voor de rechten van de mens. Ik ben ervan overtuigd dat ze de zaak zal winnen en ik zal voor haar duimen. Mijn advies zal haar steunen in Straatsburg.
Op wat voor school hoopt u voor uw kleinkinderen?
Deze vraag kan ik beantwoorden met clichés, maar die vermijd ik liever. Welnu, ik zou graag zien dat de school de natuurlijke nieuwsgierigheid van het kind prikkelt en er een einde komt aan het beoordelen van de resultaten op basis van een schaal van 1 tot 5. Er moet rekening worden gehouden met de inspanningen die het kind heeft geleverd, en er moet worden gekeken naar het traject dat het kind heeft afgelegd om te gaan van punt A naar punt B. Dat is iets dat voor mij nog altijd mist in het hele Tsjechische onderwijssysteem.
Scholen zouden op een ongedwongen manier moeten aanleren om de ander te respecteren, dat iedereen zijn eigen natuurlijke plaats in deze wereld heeft, en zich onder de juiste omstandigheden kan ontwikkelen. En ik zou natuurlijk willen dat kinderen graag terugdenken aan de tijd die zij op school hebben doorbracht.
Dit interview komt uit het derde nummers van School All Inclusive magazine. Dit magazine wordt gepubliceerd door de People in Need Foundation in samenwerking met de universiteit van Palacký in Olomouc in het kader van het project ‘Structurele steun voor inclusief onderwijs in Tsjechië’’.