"Zulke verpauperde gevangenisomstandigheden, vooral als het om hygiëne en toegang tot de toiletten betreft, gekoppeld aan perioden van overbevolking kunnen zonder twijfel gezien worden als een aanleiding tot een inbreuk met artikel 3 van het EVRM," oordeelt het Europees Hof voor de Rechten van de Mens in de zaak Mironovas en anderen tegen Lithuania.
'Een plaag in heel Europa'
Het is voor de tweede keer dat het Hof in Straatsburg oordeelde dat Litouwen de rechten van gevangenen schond als gevolg van bedroevende omstandigheden in staatsgevangenissen.
Cellen van het type slaapzaal met 1,23 vierkante meter leefruimte, een onhygiënische omgeving die leidt tot "grove schendingen van de hygiënische normen", tekort aan toiletfaciliteiten en meubels, onvoldoende verlichting, rokers die bij niet-rokers worden geplaatst, patiënten van het gevangenisziekenhuis die aan open TB lijden en samen met andere patiënten een douche nemen - de lijst gaat maar door.
Het EHRM vond schendingen in het geval van vier van de zeven klachten en kende in totaal 31.000 euro aan schadevergoedingen toe. Het oordeel was niet unaniem; rechter Pinto de Albuquerque stemde ten gunste van alle zeven aanvragen.
"Overbevolkte gevangenissen zijn een plaag in heel Europa die de ongepastheid van strafrechtelijk en penitentiair beleid in de meeste landen weergeeft," legt hij uit in zijn deels afwijkende mening. "Systematische gebreken vragen om blijvende, structurele oplossingen en zijn niet verenigbaar met een tijdelijke, oppervlakkige poetsbeurt van het gevangenis-scenario."
Mislukte gevangenishervorming
De plaag die overbevolking heet lijkt Litouwen sterker te raken dan andere Europese landen. Tegen het einde van 2013 waren er 315 gevangenen per 100.000 inwoners, het hoogste aantal binnen de EU en het twee na hoogste in heel Europa (na Rusland en Wit-Rusland).
Vanwege extreem armoedige gevangenisomstandigheden weigeren sommige Europese landen gedetineerden uit te wijzen naar Litouwen, terwijl nationale rechtbanken in toenemende mate gulle compensaties toekennen aan gedetineerden voor geleden schade.
Sinds 2008 heeft het Litouwse ministerie van Justitie ambitieuze plannen bekend gemaakt voor een nationale hervorming van de gevangenissen, inclusief de bouw van nieuwe faciliteiten en de stimulering van alternatieven naast vrijheidsstraffen. Maar de hervorming van vrijlating en proeftijd heeft haar doel niet gehaald om het aantal gevangenisbewoners te verminderen, terwijl de plannen om tegen 2017 nieuwe faciliteiten te bouwen in de ijskast zijn gezet tot 2022.
Ontstellende onverschilligheid
Experts in criminologie waarschuwen dat de situatie verslechtert. Door overbevolking en verschrikkelijke omstandigheden neemt het aantal onderlinge geweld, misdaad en zelfmoorden in de gevangenissen toe.
In een rapport uit 2014 beval het Europees Comité voor de Preventie van Foltering de Litouwse regering "om doortastende pogingen te doen om de overbevolking van gevangenissen tegen te gaan" en "urgente maatregelen" te nemen om acceptabele gevangenisomstandigheden in sommige van de ergste gevangenissen van het land te garanderen. In 2016 bezoekt het Comité Litouwen opnieuw.
Helaas heeft de Litouwse overheid tot nog toe maar bar weinig doortastendheid of urgentie laten zien om de situatie te verbeteren. Alleen maar ontstellende onverschilligheid.