Dit jaar's toespraak van Jean-Claude Juncker aan de Unie kan achteraf worden gezien als een stuwkracht voor verandering in Europa.
Na jaren van economische achteruitgang en teleurstelling was de President van de Europese Commissie voor de eerste keer bereid om een sterke boodschap te verkondigen die positief resoneerde bij de Europese media. Zijn 'verenigde visie voor Europa', dat als doel heeft om de kloof tussen West-Europa en de landen in Centraal en Oost-Europa te dichten, is misschien wat vergezocht, maar zijn belofte om de democratische legitimiteit van de EU te versterken is naast de economische integratie een veelbelovend teken. Het laat de opkomst zien van een Europa dat de realiteit van haar samenlevingen beter reflecteert en luistert naar haar burgers.
"Onze Unie heeft een democratische stap vooruit nodig. Te vaak zijn Europese verkiezingen gereduceerd tot niets meer dan de optelling van nationale campagnes. Europese democratie verdient beter. We zouden Europese partijen de middelen moeten geven om zichzelf beter te organiseren," zei Juncker in zijn toespraak aan de Unie.
Zelfs Europese instituties geven toe dat de EU's burgerpetitiesysteem, het Europees Burger Initiatief (EBI), de afgelopen 5 jaar niet het success heeft gebracht waarop werd gehoopt. Maar 50 initiatieven werden gestart, waarvan maar 4 de benodigde 1 miljoen handtekeningen behaalden. Er zijn soortgelijke problemen met de EU's huidige middelen voor directe democratie: het gebrek aan fatsoenlijke Europese partijen en omslachtige partijfinanciering zijn daar maar twee van. Dit zorgt ervoor dat burgers geen groter vertrouwen in de EU kunnen plaatsen.
Alberto Alemanno, academicus en mede-oprichter van het Good Lobby initiative voor lobbyen, zei over het democratiepakket: "de Commissie lijkt te suggereren dat, in lijn met Juncker's speech, de tijd is gekomen voor de EU om minder op beleid te focussen en meer op politiek, door misschien meer burgers te betrekken, zowel bij de stembus als op het burgerlijk niveau. Daarnaast, als de hervorming van het EBI een participerende democratie wil bevorderen door het meer burgervriendelijk te maken, heeft het voorstel voor de financiering van politieke partijen het potentieel om de representatieve democratie in de EU-ruimte te versterken."
Wat kan komen
EBI hervormingen, waaronder het verlagen van de stemgerechtigde leeftijd van 18 naar 16 jaar, beloven het makkelijker te maken voor burgers om initiatieven te starten of te steunen, onder meer door meer digitale middelen te introduceren en sommige zware vereisten te verwijderen. De EG heeft ook het recht om op politiek niveau over EBI's te beslissen om de acceptatie van de burgerinitiatieven te versnellen en te stroomlijnen. Als gevolg daarvan werd alleen het "Stop Brexit"-initiatief geweigerd, omdat het duidelijk buiten de werkingssfeer van de verordening valt. Burgers zullen hun initiatieven gratis kunnen vertalen en kunnen stemmen met eID-kaarten. Een uniforme en vereenvoudigde uploadpagina wordt ook gelanceerd en een gratis online data-collectiedienst wordt voor organisatoren verstrekt. Door de verplichte leeftijd om een initiatief te ondersteunen te verlagen, zullen 10 miljoen potentiële supporters van de meest technologisch opgeleide generatie ook kunnen participeren.
Alemanno vervolgt: "Geen enkele van deze voorgestelde hervormingen kan op zichzelf het gebrek aan invloed van burgers op het Europese besluitvormingsproces herstellen. Ze zullen echter wel beide potentieel een faciliterende omgeving creëren voor het prioriteren van onderwerpen die burgers belangrijk vinden - door makkelijkere toegang tot het EBI en door een meer oprechte politieke vertegenwoordiging in de EU, doordat belemmeringen voor toegang van nieuwe Europese politieke partijen worden verlaagd. Om dit laatste te realiseren, zullen het Parlement en de Raad hun hervormingen van de samenstelling van de Europese Unie en de Europees kieswet moeten afronden. "
Maar dan nog, zegt Alemanno, kunnen EBI hervormingen niet om de olifant in de kamer heen, hetgeen de EBI-campagne over glyfosaat ook laat zien: wat gebeurt er als een EBI overlapt met een doorlopend EU-besluitvormingsproces? Hoe speelt de 1 miljoen handtekening een rol in een lopende comitologische beslissing? De glyfosaatcampagne suggereert dat het niet meer geloofwaardig is om te betogen dat een EBI en de dagelijkse besluitvorming elkaar niet significant beïnvloeden.
Echte Europese partijen
Met de EU's 'grondwet', het Verdrag van Lissabon, werd de mogelijkheid van echte 'Europese partijen' een realiteit. Echter, tot nu toe zijn de partijfamilies van het Europees Parlement samenraapsels van nationale partijen, die soms politieke groepen binden die nauwelijks een vergelijkbare agenda hebben.
Vanuit dit oogpunt is sinds de introductie van de statutenregeling en financiering van Europese politieke partijen en politieke grondslagen in 2014 niet veel veranderd, ook al waren deze maatregelen erop gericht om de zichtbaarheid, erkenning, effectiviteit, transparantie en aansprakelijkheid van Europese politieke partijen te vergroten. De Juncker-commissie heeft derhalve tot doel de wijzigingen vóór de verkiezingen van 2019 goed te laten keuren om de noodzakelijke verandering te brengen.
Maar problemen, zoals individuele leden dezelfde nationale partij die de oprichting van andere Europese partijen sponsoren, blijven. Een ander cruciaal probleem is dat de huidige verdeling van de EU-financiering voor Europese partijen niet voldoende in verhouding staat tot de vertegenwoordiging die bij de Europese verkiezingen is bereikt. Om zowel de echte vertegenwoordiging als de eerlijke financieringskwesties aan te pakken, stelt de EC voor om het percentage financiering dat wordt toegekend op basis van stemgedrag te vergroten van 85% naar 95%. Vandaag wordt 15% van de financiering gedeeld tussen alle partijen, ongeacht het aantal kiezers dat zij vertegenwoordigen.
Alemanno zegt dat het voorstel over de financiering van politieke partijen een herinnering is dat artikel 7 niet het enige wapen is van de EU om de verzwakking van de rechtsstaat in landen als Hongarije en Polen aan te pakken. Deze wetgeving voorziet een toezichtmechanisme - nu verder versterkt - dat toeziet op een naleving van de fundamentele waarden van de EU door haar politieke partijen. Terwijl het momenteel over het hoofd wordt gezien, vormt dit mechanisme een krachtig sanctiemechanisme dat meer gebruikt moet worden. Maar toch, wanneer ongeveer 30% van de EP-leden behoort tot Europese politieke groepen die beschouwd kunnen worden als populistisch (bijv. de Fidesz-partij van Hongarije behoort tot de EVP-fractie, Syriza en Podemos bij de Groenen-EFA-groep, UKIP, AfD en M5S bij de EFFD-groep), is het gebruik hiervan nog duidelijk een no-go.
Geen magisch recept
Geen rationele EU-burger zou overweldigende verwachtingen moeten hebben van bovengenoemde stappen, hoewel ze niet te ambitieus zijn. Echter, na jaren zelf-verdediging door de Commissie, heeft haar president eindelijk een positief signaal kunnen afgeven. Het is erop gericht om de EU bij elkaar te houden en tegelijkertijd nieuwe ideeën voor te stellen om het democratisch tekort van de Unie te verkleinen.
Zoals Juncker heeft gezegd: "We hebben Europese partijen nodig met een echte Europese dimensie en met de middelen om een verschil te maken."