31 maja 2018 r. w sprawie Abu Zubaydah przeciwko Litwie Europejski Trybunał Praw Człowieka (ETPC) orzekł, że w działającym na Litwie przez ponad rok tajnym więzieniu CIA dochodziło do poważnych naruszeń praw człowieka.

Trybunał uznał, że współpracując z amerykańską agencją CIA, której pracownicy dopuszczali się stosowania tortur i innych naruszeń praw człowieka, państwo litewskie naruszyło Europejską Konwencję Praw Człowieka.

Litwa naruszyła EKPC

Od lutego 2005 r. do marca 2006 r. Abu Zubaydah, związany z organizacją odpowiedzialną za ataki z dnia 11 września, przebywał w ośrodku "Detention Site Violet" na Litwie. Chociaż oficjalnie mężczyźnie nie postawiono żadnych zarzutów, obecnie przebywa on w więzieniu w Zatoce Guantanamo.

Trybunał jednogłośnie orzekł, że Litwa brała udział w amerykańskim programie tajnych więzień CIA przeznaczonym dla osób podejrzanych o działalność terrorystyczną.

Przetrzymując Abu Zubaydaha w tajnym więzieniu CIA, gdzie dochodziło do nieludzkiego traktowania, łamania jego prawa do wolności i prawa do poszanowania życia prywatnego, Litwa naruszyła Europejską Konwencję Praw Człowieka. Ponieważ na Litwie nie przeprowadzono rzetelnego śledztwa w sprawie tych działań, Trybunał stwierdził również, że naruszono artykuł 13 (prawo do skutecznego środka prawnego).

Decyzja ta nie jest jeszcze ostateczna i wejdzie w życie za trzy miesiące, jeżeli nie zostanie wcześniej zaskarżona do Wielkiej Izby Trybunału. Każda ze stron może złożyć wniosek o odesłanie sprawy.

Warunki zatrzymania

Europejski Trybunał Praw Człowieka ustalił, że litewscy urzędnicy pomogli w zakupie ośrodka jeździeckiego w miejscowości Antaviliai (który później został przekształcony w tajne więzienie), co umożliwiło CIA potajemne transportowanie zatrzymanych drogą powietrzną do i z kraju, a także wewnątrz kraju. Departament Bezpieczeństwa Państwowego odegrał kluczową rolę podczas tego zadania, zapewniając jego realizację i zachowując całą sprawę w tajemnicy. Poufność tych operacji oznaczała, że nawet najwyżsi urzędnicy państwowi na Litwie najprawdopodobniej nie znali ich dokładnych szczegółów.

Mimo że Trybunał nie był w stanie ustalić, czy wobec Abu Zubaydah zastosowano na Litwie wzmocnione techniki przesłuchań (takie jak podtapianie), stwierdził, że warunki, w których był przetrzymywany (w odosobnieniu, w ciągłym hałasie i przy jasnym świetle) były równoznaczne z nieludzkim traktowaniem.

Trybunał uznał, że przedprocesowe dochodzenie w sprawie ewentualnych naruszeń litewskiego prawa przeprowadzonego na Litwie było nieskuteczne. Naruszenie prawa do wolności i prawa do prywatności wynikało z faktu, że Abu Zubaydah był przetrzymywany w tajnym więzieniu, co było pozbawione podstawy prawnej i przez ponad rok nie mógł kontaktować się ze swoimi krewnymi. Kiedy władze Stanów Zjednoczonych zdecydowały o zamknięciu więzienia, litewskie władze umożliwiły przeniesienie skarżącego do innego tajnego więzienia w Afganistanie, umożliwiając tym samym dalsze łamanie jego praw.

To nie pierwsza taka decyzja

Wyrok w sprawie Abu Zubaydah przeciwko Litwie jest jednym z szeregu orzeczeń Europejskiego Trybunału Praw Człowieka dotyczących programu tajnych ośrodków CIA działających w latach 2001-2009. W 2014 r. Trybunał stwierdził, że Polska była winna podobnych naruszeń wobec tego samego skarżącego. Stwierdzono, że dwa inne państwa naruszyły swoje zobowiązania w zakresie praw człowieka – Rumunia (Al Nashiri przeciwko Rumunii, wyrok z dnia 31 maja 2018 r.) i Macedonia (El Masri przeciwko Macedonii, wyrok z dnia 13 grudnia 2012 r.).

Te wyroki mają przypomnieć, że ani bezpieczeństwo narodowe, ani inne interesy nie mogą usprawiedliwiać łamania praw człowieka w demokratycznych krajach. Oczywiste jest, że każde zezwolenie udzielone innemu państwu na dokonywanie takich czynów jest niezgodne z konstytucją Litwy. Badając kwestię kary śmierci w 1998 r., Trybunał Konstytucyjny Litwy uznał, że podstawowa natura praw człowieka oznacza, "że odnoszą się one zarówno do najlepszych, jak i do najgorszych osób". W związku z tym, okrutne traktowanie człowieka przez państwo pozbawia go charakteru istoty ludzkiej, traktując go jako przedmiot służący do wydobycia zeznań.

W tym względzie ETPC utrzymuje, że zgodnie z artykułem 3 Europejskiej Konwencji Praw Człowieka "[...] każda istota ludzka ma bezwzględne, niezbywalne prawo do nie bycia poddanym torturom ani poniżającemu lub nieludzkiemu traktowaniu w każdych, nawet najtrudniejszych okolicznościach. Wynika to z podstawy filozoficznej natury prawa chronionego w artykule 3., który nie dopuszcza żadnych wyjątków od tej reguły, nawet w przypadku równoważenia interesów lub pojawienia się szczególnych okoliczności, niezależnie od zachowania danej osoby i charakteru przestępstwa będącego przedmiotem sporu" (Gäfgen przeciwko Niemcom).

Wyzwanie dotyczące ochrony praw podstawowych

Jak dowodzi historia tajnych więzień, takie okoliczności, jak tajność, nieodpowiednia odpowiedzialność instytucji wywiadowczych, a czasem potencjalne interesy osobiste (raport Komisji Senatu USA z 2014 r., cytowany przez ETPC, wspomina, że aby zapewnić współpracę między krajami, agencja CIA przekazywała duże sumy pieniędzy urzędnikom wysokiego szczebla) mogą stanowić poważne wyzwanie dla ochrony praw podstawowych i praworządności.

Dlatego, aby zapewnić Litwie miano państwa demokratycznego i szanującego prawa człowieka, w którym rzeczywiście panują rządy prawa, wydarzenia te powinny zostać poddane dokładnej analizie i ocenie.