Iulia Motoc, de enige Roemeense rechter van het Europees Hof voor de rechten van de mens (EHRM), woonde recentelijk een evenement van het Roemeense parlement bij om te vieren dat Roemenië 20 jaar geleden het Europees Verdrag tot bescherming van de rechten van de mens en de fundamentele vrijheden (EVRM) heeft bekrachtigd. Bij die gelegenheid stelde zij dat de meeste Roemeense zaken die voor het EHRM verschijnen van doen hebben met gevangenisomstandigheden en het recht op vrijheid. Dit bewijst eens te meer dat Oost-Europese landen nog altijd functioneren volgens het totalitaire model dat decennialang door hen is gehanteerd.
Ook al zijn er stappen gezet in het moderniseren van het Roemeense rechtssysteem, is Motoc van mening dat veel rechterlijke uitspraken tot stand komen onder druk van de publieke opinie, in plaats van enkel gebaseerd te zijn op rechtsnormen, zoals wordt geëist door het EHRM. In haar ogen is het van groot belang om het grote publiek voor te lichten over mensenrechtenkwesties.
‘‘Alle landen in Oost-Europa schenden artikel 5 van het EVRM omdat er in de vroegere totalitaire staten in die regio sprake was van een andere mentaliteit ten aanzien van het concept van vrijheid’’, vertelt Motoc. Met name in economisch zwakke landen is het moeilijk om het grote publiek voor te lichten over het feit dat ook gedetineerden rechten hebben. Daarom spannen landen als Roemenië zich onvoldoende in voor goede gevangenisomstandigheden. Ik denk dat 60 tot 70% van alle Roemeense zaken bij het EHRM hierop betrekking heeft.’’
Voorts riep Motoc Roemenië op de normen van het hof beter te respecteren: ‘‘Roemenië wordt niet zozeer door het EHRM veroordeeld voor de kwaliteit van haar uitspraken – die zijn aanzienlijk verbeterd – als wel voor de manier waarop door het Ministerie van Justitie en de regering in het algemeen wordt omgesprongen met gevangenisomstandigheden. Daar is nog veel ruimte voor verbetering als daar door de publieke opinie toe wordt aangespoord. Op dit moment denk ik niet dat Roemenië aan de normen van het EHRM voldoet, zeker niet als je kijkt naar de evaluatie van het Comité inzake de voorkoming van folteringen van de Raad van Europa. Schendingen van artikel 3 van het EVRM worden met prioriteit door het EHRM behandeld, zeker als het gaat om de gezondheid van gedetineerden en de hoeveelheid ruimte die ieder van hen geboden wordt. In de derde sectie van het hof, waar Roemenië zich bevindt en ik als rechter optreed, is 70% van de aanhangige zaken gerelateerd aan deze problemen.’’
Arrestaties onder druk van de publieke opinie
Roemeense zaken ten aanzien van de toepassing van artikel 5 § 3 komen het op een na vaakst voor bij het Europees Hof voor de rechten van de mens: ‘‘Dit artikel is gerelateerd aan de manier waarop rechtbanken preventieve aanhoudingen rechtvaardigen en de hechtenis na enige tijd verlengen. In Oost-Europa komt het voor dat mensen voor lange tijd in voorlopige hechtenis worden geplaatst, voor maanden of jaren, zonder rechtvaardigende omstandigheden die door het EHRM vereist zijn, zoals niet mee willen werken aan het onderzoek of het land proberen te ontkomen. In plaats van het raadplegen van de jurisprudentie van het EHRM laten rechtbanken zich in dat soort gevallen leiden door de druk van de publieke opinie. Nogmaals, de noodzaak bestaat om mensen voor te lichten over mensenrechtenkwesties.’’
Tenslotte riep Motoc Roemeense rechtbanken op voorzichtiger te zijn met het vellen van oordelen in rechtszaken die momenteel lopen. Iedere zaak moet afzonderlijk worden behandeld en er mag nooit worden toegegeven aan de druk van de publieke opinie. ‘‘Iemand mag niet in voorlopige hechtenis worden gehouden enkel en alleen op basis van deze druk. Rechtbanken moeten consequent zijn in hun motivering en mogen uitspraken nooit zomaar blindelings overnemen uit andere rechtszaken, zoals soms gebeurt.’’
***
Het feit dat Roemenië de afgelopen jaren verschillende malen is veroordeeld voor slechte gevangenisomstandigheden en overbevolkte gevangenissen was de aanleiding voor Motoc om in het Roemeense parlement te spreken. Deze problemen worden ook aangekaart in de rapporten van de Association for the Defense of Human Rights in Romania - the Helsinki Committee (APADOR-CH) naar aanleiding van toezichtsbezoeken in detentiefaciliteiten.
Ten aanzien van preventieve aanhoudingen is de APADOR-CH betrokken bij een project dat recentelijk is opgezet door de Londense ngo Trials International (FTI). Met het project wil FTI meer duidelijkheid verschaffen over de manieren waarop preventieve aanhouding in de EU wordt toegepast, wat de redenen ervoor zijn en hoe vaak er voor alternatieve methoden wordt gekozen.