Hongarije en Polen zijn de meest ernstige voorbeelden in de EU van staten waar er afbreuk wordt gedaan aan rechten, democratie en de rechtsstaat. Maar ze zullen niet de laatste zijn (hou Kroatië in het oog) en zijn ook niet de enige regeringen de de kern van de EU's 'fundamentele waarden' aan hun laars lappen.
De EU moet zich beter voorbereiden
De Europese Commissie beantwoordde de zorgwekkende trend in 2014 door het 'EU-kader voor het versterken van de rechtsstaat' op te stellen dat de mogelijkheid creëerde om te onderhandelen met overtredende regeringen. In 2015 begonnen ministers van alle 28 EU-lidstaten in de Raad hun eigen procedure: een jaarlijkse 'rechtsstaatdialoog'. Geen van de maatregelen heeft de fundamentele waarden van de EU veilig gesteld. De Commissie past het kader erg terughoudend en selectief toe - op Polen, maar niet op Hongarije. En de dialoog van de Raad is dusver oppervlakkig en zinloos geweest.
Gisteren nam het Europees Parlement een resolutie aan waarin de visie voor een nieuw systeem wordt behandeld - een verbond over democratie, de rechtsstaat en fundamentele rechten (ofwel 'DRF') - dat alle EU-landen, en de EU zelf, zou beoordelen op jaarbasis. Europarlementariër Sophie in 't Veld (D66) van de Liberale groep (ALDE) was verantwoordelijk voor de originele tekst, die grotendeels het politieke getouwtrek heeft overleefd.
Europees Parlement neemt de uitdaging aan
Om het DRF verbond samen te vatten: een onafhankelijke instantie die bestaat uit experts (het DRF-panel) zou een rapport samenstellen waarin ieder land wordt beoordeeld. Het rapport zou door de Commissie worden geaccepteerd en worden behandeld door het Europees Parlement, samen met nationale parlementen en de ministers in de Raad. De Commissie zou verplicht zijn open gesprekken met de overheden te houden die door het DRF panel als problematisch worden geïdentificeerd. Als het DRF panel bijzonder ernstige gevallen vindt, zouden alle drie de instellingen verplicht worden om een formeel debat te houden over of zij Artikel 7 van het EU verdrag zouden willen activeren, wat ruimte biedt voor sancties.
Het DRF-verbond: een grote stap vooruit
Het DRF-verbond zou significant de mogelijkheden van de EU vergroten om Europa's fundamentele waarden te beschermen. Op dit moment is het de vraag of de EU überhaupt het mensenrechtenverleden van lidstaten in overweging neemt (laat staan actie ertegen neemt) en dit is sterk gepolitiseerd. Daarom ontsnappen overtreders vaak kritiek, zoals Hongarije's regerende partij, die is beschermd tegen afkeuring omdat het behoort tot de grootste politieke fractie in het Europees Parlement, de EVP.
Problematische overheden worden alleen onderzocht door de EU wanneer factoren toevallig op elkaar worden afgestemd zodat politieke obstakels kunnen worden verwijderd. Bijvoorbeeld, Polen's huidige regering behoort tot een veel kleinere groep in het Europees Parlement die het niet veilig heeft kunnen stellen van kritiek. Op eenzelfde manier heeft de Commissie niet het Kader geactiveerd met betrekking tot Hongarije. Dit wel doen zou namelijk een beschamende bekentenis zijn dat de vorige Commissie Barosso heeft gefaald in het nauwkeurig onderzoeken van de overheid. Over het algemeen is de Artikel-7-procedure nooit geactiveerd omdat noch het Europees Parlement, noch de Raad, noch de Commissie genoeg politieke wil ervoor kan opbrengen.
Zoals Mevr. In 't Veld al uitlegt zijn huidige procedures 'kwetsbaar voor kritiek dat ze politiek gemotiveerd zijn'. In tegenstelling, gaat zij verder, zouden onder het DRF-verbond 'all lidstaten... gelijk worden behandeld en onderzocht worden op dezelfde basis. Het mechanisme zou objectief, gebaseerd zijn op bewijs en permanent zijn, in plaats van gedreven door incidenten.'
Het DRF-verbond zou politieke blokkades opheffen doordat het onderzoek en discussie voor alle landen verplicht maakt. Daarnaast maakt het het besluit over verder onderzoek - wat betekent dat het Kader van de Commissie wordt geactiveerd en of de drie instellingen formeel moeten bespreken of Artikel 7 in werking moet worden gezet - door middel van het onafhankelijke panel van de DRF.
Ook al bevat het DRF-verbond geen nieuwe sancties en kan het ook niet sancties activeren onder Artikel 7, het zou zeker verbetering bieden aan de huidige situatie. Ten eerste zou het politieke druk vergroten op problematische overheden. Vanwege het DRF-panel wordt het Framework van de Commissie vaker geactiveerd dan dat de Commissie zelf zou doen. En omdat het DRF-panel instellingen kan verplichten om formeel te bespreken of Artikel 7 in werking moet treden, wat nu zelden gebeurt.
Daarnaast zou het DRF verbond politieke druk meer gefocust en gecoördineerd toepassen dan op dit moment, omdat het huidige middelen zou verbeteren en samentrekken. De Commissie is verplicht om het Kader systematischer te gebruiken. De dialoog over de rechtsstaat van de Raad zou meer betekenis krijgen omdat het gebaseerd zou zijn op publiekelijk beschikbare rapporten van landen en aanbevelingen van de Commissie. Dit zou al een grote verbetering zijn op de huidige situatie waarin de mensenrechtensituatie van landen niet eens wordt besproken. En het DRF-verbond voegt een nieuwe speler toe: het Europees Parlement zou ook rapporten van de DRF bespreken met nationale overheden.
Maar het Parlement heeft een 'Plan B'
De resolutie waarmee het Parlement het DRF-verbond heeft opgesteld is niet juridisch bindend. De resolutie vereist dat de Commissie, die verantwoordelijk is voor het initiëren van nieuwe wetten, een wetsvoorstel maakt om de nieuwe procedure te creëren. Jammergenoeg heeft Frans Timmermans, vice-president van de Commissie, al meerdere malen zich gekant tegen het creëren van een nieuw mechanisme. Hierbij komt dat de Commissie waarschijnlijk geen procedure zal steunen waarbij zij controle verliezen over wanneer ze het EU-kader voor het versterken van de rechtsstaat moeten activeren. En ook al zijn sommige regeringen gebrand op de dialoog over de rechtsstaat in de Raad, veel lidstaten zijn sterk tegen echte controle.
De treurige realiteit is dat het Europese Parlement graag de EU's fundamentele waarden beter wil beschermen, maar dat het misschien een 'Plan B' nodig heeft dat ruimte biedt om het alleen te doen, zoals de interparlementaire dialoog die eerder werd voorgesteld door de auteur.