De mogelijkheid van alle burgers om hun rechten te verdedigen en te laten gelden is een groot goed: het is een pijler van onze democratie en een condicio sine qua non voor een rechtvaardige samenleving. Daarom is de toegang tot de rechtspraak opgenomen in de Belgische grondwet en het Europees verdrag voor de rechten van de mens.
Dit fundamentele principe is duidelijk en toch zijn Belgische politici geneigd om haar links te laten liggen: onder de vorige regering zijn een aantal maatregelen genomen die de toegang tot de rechtspraak ernstig hebben ondermijnd.
Deze maatregelen, die zijn ingegeven door de verdenking van wijdverbreid misbruik en de drang om koste wat kost te bezuinigen, hebben de toegang tot juridische bijstand van de allerarmsten en een groot deel van de middenklasse ernstig aan banden gelegd.
Maatregelen die de toegang tot de rechtspraak ontmantelen
Mensen die juridische bijstand nodig hebben moeten nu zelf aantonen dat zij hiervoor in aanmerking komen. Hiervoor moeten zij bovendien meer documenten overleggen – documenten die moeilijk te verkrijgen zijn binnen korte deadlines.
Nu het Bureau voor juridische bijstand het toewijzen van pro bono advocaten heeft beperkt, moeten veel mensen het stellen zonder juridische bijstand. Daarnaast is de financiering van de juridische bijstand in de afgelopen jaren dusdanig gekrompen dat pro bono advocaten genoegen moeten nemen met lagere lonen (een loonsverlaging van 4,5% in twee jaar tijd), wat het waarschijnlijker maakt dat zij het pro bono werk achter zich laten.
De juridische eerstelijnsbijstand, een dienst die is opgezet door Belgische rechtbanken om mensen te informeren over hun rechten en hen te adviseren over juridische bijstand, is na de zesde Belgische staatshervorming overgeheveld naar de taalgemeenschappen, die nu financieel en organisatorisch zorg moeten dragen voor de toegang tot de rechtspraak.
In België waren advocaten en gerechtsdeurwaarders bij wet vrijgesteld van btw. Om haar begrotingsdoelstellingen te halen, heeft de federale regering vorig jaar beslist om deze vrijstelling vanaf 1 januari 2014 te schrappen. Nu zijn advocaten en gerechtsdeurwaarders verplicht om 21% btw in rekening te brengen. Deze hogere kosten vormen een aanzienlijk obstakel voor mensen die behoren tot de middenklasse: zij verdienen te veel om in aanmerking te komen voor juridische bijstand maar hun financiële middelen zijn niet toereikend om op te kunnen draaien voor de bijzonder hoge gerechtskosten.
Gerechtskosten, die iedereen moet betalen bij het starten van een rechtszaak, zijn in 2012 ook nog eens met 15% verhoogd. Ook dit is een maatregel die mensen die recht hebben op juridische bijstand afschrikt om naar de rechter te stappen, ook omdat zij in het geval van een veroordeling op moeten draaien voor de gerechtskosten van de tegenpartij.
Verschuiving van het concept van rechtspraak
Als gevolg van deze maatregelen wordt een moeilijk te schatten aantal mensen onzichtbaar. Deze mensen kunnen hun stem niet meer laten horen. Het kan gaan om een alleenstaande ouder met een maandelijks inkomen van 1500 euro (boven de juridische bijstandsdrempel), een van de partijen in een echtscheiding of het slachtoffer van bedrog of onterechte boete. Vanuit de overheid hebben de maatregelen bovendien gezorgd voor een verschuiving in het concept van de rechtspraak, van het recht op rechtspraak tot rechtspraak voor ‘‘consumenten’’ die het zich kunnen veroorloven.
Alle betrokken partijen, waaronder verenigingen van advocaten en vakbonden, zijn het ermee eens dat de rechtspraak voor iedereen toegankelijk moet zijn en een openbare dienst moet blijven. Een duurzame en alomvattende herfinanciering van de juridische bijstand, die momenteel slechts 0,02% uitmaakt van de overheidsbegroting, is van groot belang.
Gerechtigheid voor iedereen!
Het platform ‘Gerechtigheid voor iedereen’, dat verenigingen, vakbonden en mensen uit het rechtswezen bijeenbrengt, roept op om een einde te maken aan de subtiele maar zeer reële ontmanteling van de toegang tot de rechtspraak. Het verzoekt de volgende federale regering om een kader te ontwikkelen die toegang tot de rechtspraak garandeert voor iedereen, ongeacht de hoogte van het inkomen.
Het platform dringt er daarnaast vooral bij de Nederlandse, Franse en Duitse taalgemeenschappen op aan om het probleem van juridische bijstand – dat nu onder hun verantwoordelijkheid valt – daadwerkelijk aan te pakken en eindelijk hun centrale rol in conflictpreventie te erkennen. Bij het besluitvormingsproces op dit gebied is het van belang dat er naar het platform geluisterd wordt aangezien het maatschappelijk middenveld zich hierin heeft verenigd.
De volgende organisaties hebben zich bij het platform aangesloten:
Association de Défense des Allocataires Sociaux, Association pour le Droit des Etrangers, Association Syndicale des Magistrats, Atelier des Droits Sociaux, Caritas International, CBAR-BCHV, Centre d'Action Laïque, CIRE, Collectif Solidarité Contre l'Exclusion, DEI-Belgique, Jesuit Refugee Service, Ligue des Droits de l'Homme, Linksecologisch forum, Netwerk Tegen Armoede, Point d’Appui, Progress lawyers Network, Réseau de Lutte contre la Pauvreté Belge, Forum Bruxellois de lutte contre la pauvreté, Réseau Wallon Lutte contre la Pauvreté , Samenlevingsopbouw, Service Droits des Jeunes, Syndicat des Avocats pour la Démocratie, Vluchtelingenwerk Vlaanderen, Vrouwenraad.