Europese Commissie, zorg dat Spanje EU-beginselen respecteert!

Mensenrechten, gerechtigheid en de rechtsstaat vormen de kernwaarden waarop de EU is gegrondvest. Spanje heeft hervormingen doorgevoerd die deze beginselen ondermijnen. Verzoek de Europese Commissie Spanje een halt toe te roepen!

by Rights International Spain

Systemische bedreigingen van de rechtsstaat in Spanje

Door de financiële crisis hebben mensen in Spanje in toenemende mate een beroep gedaan op hun recht op vrijheid van vereniging om hun onvrede te uiten over hervormingen, of daar juist toe op te roepen. Er is onder meer gedemonstreerd tegen bezuinigingsmaatregelen onder andere op het gebied van gezondheidszorg en onderwijs, huisuitzettingen, de verkoop van ‘giftige’ financiële producten, corruptie in de politiek en tegen voorstellen om de regels ten aanzien van abortus te veranderen. Sinds het uitbreken van de financiële crisis in 2008 is het aantal demonstraties in Spanje met 283 procent toegenomen.

Demonstranten hebben zich ook verzet tegen de inperking van het recht op vrijheid van vreedzame vereniging en meningsuiting. Daarnaast is meer transparantie en medezeggenschap van het publiek binnen het politieke besluitvormingsproces geëist. Deze demonstraties hebben onder meer plaatsgevonden voor banken, regeringsgebouwen, de woningen van ambtenaren en in privé-woningen om uitzettingen te voorkomen. In eerste instantie heeft de Spaanse regering met strafrechtelijke vervolging en boetes geprobeerd om het publiek te laten afzien van vreedzame protesten. Individuen hebben deze maatregelen echter succesvol aangevochten voor de rechter.

De financiële crisis heeft er ook voor gezorgd dat meer mensen naar de rechter zijn gestapt om op te komen voor andere rechten, bijvoorbeeld het recht op huisvesting (veel mensen hebben uitzetting uit hun huis aanvochten) en het recht op bezit (dan ging het vooral om mensen die hun in financiële wanproducten geïnvesteerde spaargeld probeerden terug te krijgen). Het aantal aanvragen van rechtsbijstand is in de afgelopen jaren flink toegenomen. Als reactie hierop heeft de Spaanse regering het voor individuen moeilijker gemaakt om via de rechter hun rechten te verdedigen tegen autoriteiten en grote bedrijven. Zo worden er financiële obstakels opgeworpen, bijvoorbeeld beperktere beschikbaarheid van rechtsbijstand zodat minder mensen in aanmerking komen voor deze essentiële publieke dienst. Bovendien tasten nieuwe wetten de effectiviteit en onafhankelijkheid van de rechterlijke macht aan.

Sommige nieuwe wetten zijn al aangenomen, over andere wordt nog onderhandeld. Alle wetten tezamen vormen een ernstige ondermijning van de rechtsstaat

Een wetsvoorstel op de rechtsbijstand ontneemt individuen toegang tot de rechter en bemoeilijkt doelmatige rechterlijke toetsing door de beschikbaarheid van deze bijstand flink in te perken.

Nieuwe drempels in de voorgestelde wet zorgen ervoor dat een aanzienlijk deel van de Spaanse bevolking niet meer in aanmerking komt voor rechtsbijstand, ook als mensen het zich niet kunnen veroorloven om in de rechtszaal voor hun rechten op te komen. De begroting die de Spanje reserveert voor het rechtsbijstandsysteem is eveneens een indicatie van het gebrek aan bereidheid van het land om zijn rechtswezen toegankelijk te maken: Spanje geeft op dit gebied 0,80 eurocent uit per inwoner, terwijl het Europese gemiddelde op € 8,63 euro ligt. In de afgelopen jaren is tussen de 25 en 35 procent van de Spaanse burgers het recht op toegang tot de rechter ontnomen.

Een wet op de gerechtskosten die sinds 2012 van kracht is, is discriminatoir omdat zij voor kleine ondernemingen en grote bedrijven zoals banken en verzekeringsmaatschappijen onevenredige gevolgen heeft.

Gedeeltelijke hervormingen in 2015 van de oorspronkelijke wet hebben de problemen die worden gecreëerd door de introductie van gerechtskosten niet verholpen. Mensen die tussen december 2012 en februari 2015 gerechtskosten hebben betaald om een rechtszaak te kunnen voeren ter bescherming van hun rechten, krijgen hun geld niet terug. Individuen die het recht hadden verloren om geschillen te betwisten voor de rechter omdat zij de gerechtskosten niet konden ophoesten, krijgen geen vergoeding. De rond de 540 miljoen euro die dankzij de gerechtskosten zijn binnengekomen, zijn over het algemeen niet besteed aan het rechtsstelsel of voor het verlenen van rechtsbijstand.

Het rechtstelsel is overbelast en beschikt over te weinig middelen. Dit zorgt voor lange rechtszaken die de toegang tot de rechter verder ondermijnen.

Voorstellen van de regering omde organieke wet op de rechterlijke macht en de wet op de strafrechtspleging te hervormen en zo het gebrek aan middelen tegen te gaan, zetten geen zoden aan de dijk en zijn te fragmentarisch. Er is behoefte aan uitgebreide hervormingen die de rechterlijke macht herstructureren en moderniseren en zorgen voor voldoende personeel en financiële middelen. De begroting die is toegekend aan rechtbanken (in euro’s per hoofd van de bevolking) is tussen 2010 en 2012 drastisch gedaald (van rond de 90 euro per inwoner tot minder dan 30 euro per inwoner) en is een van de laagste in Europa. De begroting van justitie nam in 2013 verder af met 4,21 procent and in 2014 met 2,13 procent. Spanje scoort laag op het gebied van waargenomen rechterlijke onafhankelijkheid en behoort daarnaast tot de Europese landen met het laagste aantal rechters per hoofd van de bevolking (ongeveer 10 per 100.000 inwoners)

Het gebrek aan middelen heeft ook zijn weerslag op de capaciteit van de rechterlijke macht om de bevoegdheden van de uitvoerende en wetgevende macht in evenwicht te brengen. Een hervorming uit 2013 van de wet op de Algemene raad voor de rechterlijke macht vormt samen met politieke inmenging een verdere bedreiging van de rechterlijke onafhankelijkheid.

De recent aangenomen wet op de burgerveiligheid en openbare veiligheid en de hervorming van het Wetboek van Strafrecht bevatten veel te algemene en vage bepalingen die de autoriteiten een steeds ruimere beoordelingsvrijheid geven en die leiden tot het willekeurig opleggen van strafrechtelijke en bestuursrechtelijke sancties. Deze wetten zijn een bedreiging voor het recht op vrijheid van vereniging en het recht op vrijheid van meningsuiting, hoekstenen van een democratische en pluralistische samenleving. Speciale rapporteurs van de VN hebben hun zorgen geuit dat deze hervormingen waarschijnlijk het antwoord zijn van de Spaanse regering op de vele demonstraties van de afgelopen jaren.

De manier waarop de reeks hervormingen wordt aangenomen druist in tegen een andere kernwaarde die eigen is aan de rechtsstaat: ‘een transparant, democratisch en pluralistisch proces voor het invoeren van wetten waarvoor verantwoording wordt afgelegd’. De Spaanse regering heeft geen belanghebbenden zoals de burgermaatschappij en mensenrechtendeskundigen geraadpleegd of rekening gehouden met hun standpunten. Veel van de hierboven besproken hervormingen worden gekenmerkt door vage en slecht afgebakende bewoordingen die het legaliteitsprincipe uithollen.

Nieuw EU-kader moet rechtsstaat versterken

Mensenrechten, gerechtigheid en de rechtsstaat zijn onlosmakelijk met elkaar verbonden en vormen de kernwaarden waarop de EU is gegrondvest. Iedere poging om deze kernwaarden aan te vallen en de rechtsstaat te bedreigen ondermijnt niet alleen het wederzijdse vertrouwen tussen de EU-landen die noodzakelijk is voor het functioneren van de EU, maar ook de toezeggingen van nationale overheden en de EU jegens hun burgers. De Europese Commissie heeft bevestigd dat ‘‘als nationale mechanismen die de rechtsstaat bewaken niet meer effectief werken, er sprake is van een systematische bedreiging van de rechtsstaat en, bijgevolg, van het functioneren van de EU (...) in een dergelijke situatie dient de EU maatregelen te nemen om de rechtsstaat te beschermen als gemeenschappelijke waarde van de Unie.’’

Daarom heeft de Europese Commissie een nieuw EU-kader ingesteld om de rechtsstaat te vrijwaren van systematische bedreigingen. Dit kader vormt een aanvulling op bestaande mechanismen en ‘‘stelt de Commissie in staat om samen met het betreffende EU-land een oplossing te zoeken om een systematische bedreiging van de rechtsstaat voor te zijn (...) en zo een ‘duidelijk risico op een ernstige schending’ in de zin van artikel 7 van het Verdrag betreffende de Europese Unie, te voorkomen’’

De basisbeginselen van de rechtsstaat zoals vastgelegd in het EU-kader omvatten: (i) toegang tot de rechter en onafhankelijke en doelmatige rechterlijke toetsing; (ii) non-discriminatie en gelijkheid voor de wet; (iii) scheiding van machten en rechterlijke onafhankelijkheid; (iv) rechtszekerheid en respect voor de mensenrechten; en (v) een transparant, democratisch en pluralistisch proces voor het invoeren van wetten waarvoor verantwoording wordt afgelegd.

EU-beginselen en –waarden staan in Spanje onder druk. Verhef je stem en roep de Europese Commissie op om snel maatregelen te nemen door de situatie in het land nauwlettender in de gaten te houden en binnen het EU-kader de rechtsstaat in het land te beoordelen.