Οι κυβερνήσεις, οι οποίες ίδρυσαν και εντάχθηκαν στην Ευρωπαϊκή Ένωση συμφώνησαν όλες ότι για να γίνουν μέλος της Ε.Ε., η χώρα πρέπει να διατηρήσει και να προστατεύσει ορισμένες αξίες. Αυτές περιλαμβάνουν το κράτος δικαίου, τη δημοκρατία και τα ανθρώπινα δικαιώματα. Κάθε χώρα που επιθυμεί να ενταχθεί καλείται να προστατεύσει τις αξίες αυτές.
Μία από τις ευθύνες της Ευρωπαϊκής Επιτροπής είναι να διασφαλίσει ότι οι κυβερνήσεις της Ε.Ε. σέβονται τις αξίες της Ένωσης. Η Επιτροπή ανησυχεί ότι οι αλλαγές που η νέα κυβέρνηση της Πολωνίας επιφέρει στο Συνταγματικό της Δικαστήριο και στα δημόσια μέσα ενημέρωσης βλάπτει άμεσα το κράτος δικαίου.
Τι είναι το κράτος δικαίου;
Το κράτος δικαίου αναφέρεται σε ένα σύνολο αρχών που έχουν σχεδιαστεί για να αποτρέψουν μια κυβέρνηση να προβεί σε κατάχρηση των εξουσιών της. Μεταξύ άλλων, το κράτος δικαίου απαιτεί από τις κυβερνήσεις να ενεργούν εντός των ορίων του νόμου, και ιδίως του εθνικού συντάγματος, αλλά και εντός των ορίων των διεθνών προτύπων για τα ανθρώπινα δικαιώματα. Οι περισσότερες χώρες της Ε.Ε. έχουν ένα συνταγματικό δικαστήριο, του οποίου η δουλειά είναι να ελέγχει ότι οι κυβερνήσεις δε θεσπίζουν νόμους που παραβιάζουν το σύνταγμα.
Για να προστατέψει το συνταγματικό δικαστήριο το ίδιο το σύνταγμα, οι δικαστές του δικαστηρίου αυτού πρέπει να είναι ανεξάρτητοι και αμερόληπτοι. Δηλαδή, πρέπει να είναι ουδέτεροι, χωρίς να επηρεάζονται από τους πολιτικούς.
Όταν μια κυβέρνηση παραβιάζει το σύνταγμα, η κατάσταση δεν μπορεί να διορθωθεί μέχρι το συνταγματικό δικαστήριο να εκδώσει κάποια απόφαση. Έτσι, για να βεβαιωθείτε ότι το σύνταγμα προστατεύεται αποτελεσματικά, ένα συνταγματικό δικαστήριο θα πρέπει επίσης να λαμβάνει αποφάσεις σχετικά γρήγορα. Εάν ένα δικαστήριο είναι αργό, τότε μπορεί να περάσουν αρκετά χρόνια έως ότου διορθωθούν οι παραβιάσεις του συντάγματος. Μέχρι τότε η κυβέρνηση θα είναι σε θέση να ενεργεί παράνομα.
Το κράτος δικαίου απαιτεί, επίσης, από τις κυβερνήσεις να θεσπίζουν νομοθεσίες μέσω μιας δημοκρατικής διαδικασίας, σύμφωνα με τη βούληση του λαού. Μία εύρυθμα λειτουργούσα δημοκρατία στηρίζεται στο γεγονός ότι το κοινό έχει πρόσβαση σε ισορροπημένες και ακριβείς πληροφορίες από ένα μέσο ελεύθερο από την επιρροή των πολιτικών.
Τι σχέση έχει αυτό με την υπόθεση της Πολωνίας;
Η Επιτροπή ανησυχεί για την κατάσταση στην Πολωνία για δύο λόγους.
Πρώτον, οι αλλαγές στο Συνταγματικό Δικαστήριο. Η νέα κυβέρνηση έχει διορίσει περισσότερους δικαστές στο Συνταγματικό Δικαστήριο από ό, τι δικαιούται - πέντε αντί για δύο. Η κυβέρνηση αρνείται να εφαρμόσει την πρόσφατη απόφαση του Συνταγματικού Δικαστηρίου που καθιστά σαφές ότι η σημερινή κυβέρνηση πρέπει να αποδεχθεί τρεις από τους δικαστές που διορίστηκαν από την προηγούμενη κυβέρνηση και να διορίζει μόνο δύο από τους δικαστές που επέλεξε.
Εάν η κυβέρνηση μπορεί να αγνοήσει το δικαστήριο, τότε το δικαστήριο δεν μπορεί να κάνει τη δουλειά του, να διασφαλίσει δηλαδή ότι η κυβέρνηση σέβεται τα όρια που δημιουργούνται από το Σύνταγμα. Αυτό σημαίνει ότι το Συνταγματικό Δικαστήριο δεν θα είναι σε θέση να σταματήσει την κυβέρνηση από τη θέσπιση νόμων που θα παραβιάζουν τα ανθρώπινα δικαιώματα τα οποία προστατεύονται από το Σύνταγμα.
Η νέα κυβέρνηση έχει αλλάξει, επίσης, τους κανόνες σχετικά με το πώς λειτουργεί το Συνταγματικό Δικαστήριο. Αυτές οι αλλαγές επιβραδύνουν σημαντικά το πόσο γρήγορα το δικαστήριο μπορεί να αποφασίσει σχετικά με τις υποθέσεις που του υποβάλλονται. Αυτό σημαίνει ότι όταν η κυβέρνηση κάνει κάτι παράνομο, θα χρειαστούν αρκετά χρόνια πλέον, πριν το Συνταγματικό Δικαστήριο μπορεί να εκδώσει μία απόφαση.
Δεύτερον, η Επιτροπή εκφράζει την ανησυχία ότι οι αλλαγές της νέας κυβέρνησης στον δημόσιο ραδιοτηλεοπτικό φορέα της Πολωνίας θα μπορούσε να επηρεάσει το δικαίωμα της ελευθερίας της έκφρασης και της ελευθερίας της πληροφόρησης. Οι αλλαγές αυτές δίνουν τον έλεγχο του διορισμού των επικεφαλής των δημόσιων μέσων ενημέρωσης και των μελών των εποπτικών συμβουλίων των δημόσιων μέσων ενημέρωσης στην κυβέρνηση.
Τι συμβαίνει τώρα;
Η Επιτροπή ενεργοποίησε το "πλαίσιο" κράτος δικαίου αναφορικά με την Πολωνία. Το πλαίσιο δεν οδηγεί σε τυχόν κυρώσεις. Δηλαδή, δεν δίνει στην Επιτροπή την εξουσία να επιβάλει πρόστιμο στην κυβέρνηση, να περικόψει από τις χρηματοδοτήσεις της Ε.Ε., ή να αφαιρέσει το δικαίωμα ψήφου της στα θεσμικά όργανα της Ε.Ε. Το πλαίσιο έχει σχεδιαστεί για να επιτρέψει στην Επιτροπή και την κυβέρνηση να μιλήσουν και να διαπραγματευτούν πάνω σε μια λύση.
Η Επιτροπή μπορεί να ενεργοποιήσει το πλαίσιο, όταν θεωρεί ότι υπάρχει μια "συστημική" απειλή για το κράτος δικαίου σε μια χώρα της Ε.Ε. Με τον όρο "συστημική" απειλή, η Επιτροπή αναφέρεται σε μια κατάσταση όπου τα εθνικά δικαστήρια, όπως το Συνταγματικό Δικαστήριο της Πολωνίας, δεν είναι πλέον σε θέση να διασφαλίσει ότι η κυβέρνηση ενεργεί στα πλαίσια του νόμου.
Αν μια κυβέρνηση αρνηθεί να εφαρμόσει μια δικαστική απόφαση, παρεμβαίνει στην ανεξαρτησία των δικαστών, ή επιβραδύνει το πόσο γρήγορα τα δικαστήρια μπορούν να εργαστούν, αυτό καθιστά τον έλεγχο της νομιμότητας των κυβερνητικών πράξεων πολύ δύσκολο για τα δικαστήρια.
Το πλαίσιο έχει τρία στάδια. Το πρώτο στάδιο έχει ήδη αρχίσει. Η Επιτροπή έχει εξηγήσει στην κυβέρνηση γιατί ανησυχεί για το Συνταγματικό Δικαστήριο. Η Επιτροπή αναμένει η πολωνική κυβέρνηση να εξηγήσει τί έχει κάνει, γιατί το έχει κάνει και τί επιπτώσεις θα έχει αυτό στο κράτος δικαίου. Παρά το γεγονός ότι η Επιτροπή έχει τους δικούς της εμπειρογνώμονες οι οποίοι αναλύουν την κατάσταση, θα λάβει επίσης πληροφορίες και γνωμοδοτήσει και από άλλες πηγές.
Ειδικότερα, η Επιτροπή θα βασιστεί στην εμπειρογνωμοσύνη της "Επιτροπής της Βενετίας", η οποία αποτελεί τμήμα του Συμβουλίου της Ευρώπης. Η Επιτροπή της Βενετίας είναι ένα σώμα ανεξάρτητων εμπειρογνωμόνων, οι οποίοι διεξάγουν ανάλυση του δικαίου και της πολιτικής των κρατών ώστε να ελεγχθεί ότι δεν βλάπτουν το κράτος δικαίου.
Βάσει των συνομιλιών με την πολωνική κυβέρνηση και των πορισμάτων της Επιτροπής της Βενετίας σχετικά με την κατάσταση, η Ευρωπαϊκή Επιτροπή δύναται να αποφασίσει να κλείσει την έρευνά της, ή να προχωρήσει στο δεύτερο στάδιο του πλαισίου. Πιθανόν η Επιτροπή θα αποφασίσει τι θα κάνει στη συνέχεια τον Μάρτιο του 2016.
Τι θα συμβεί στη συνέχεια;
Ένα από τα τρία πράγματα που θα μπορούσαν να συμβούν στη συνέχεια:
- Είναι πιθανό ότι μέχρι το τέλος των συζητήσεων μεταξύ της πολωνικής κυβέρνησης και της Επιτροπής, η Επιτροπή να αποφασίσει ότι οι αλλαγές στο Συνταγματικό Δικαστήριο και στα δημόσια μέσα ενημέρωσης δεν βλάπτουν το κράτος δικαίου. Η Επιτροπή θα μπορούσε να συνεχίσει να παρακολουθεί την κατάσταση στη χώρα, αλλά δεν θα ζητήσει από την Πολωνία να προβεί σε αλλαγές και η διαδικασία επίσημα θα έχει τερματιστεί.
- Ένα εναλλακτικό σενάριο είναι ότι, κατά τη διάρκεια των συνομιλιών, η κυβέρνηση της Πολωνίας θα μπορούσε να συμφωνήσει ανεπίσημα να διορθώσει την κατάσταση, ή να κάνει άλλες μικρές αλλαγές που απαιτεί η Επιτροπή. Αυτό θα μπορούσε πιθανότατα να δώσει ένα τέλος σε όλη τη διαδικασία.
- Η τρίτη πιθανότητα είναι ότι η Επιτροπή δεν μπορεί να πειστεί από την εξήγηση και την αιτιολόγηση που θα της παράσχει η πολωνική κυβέρνηση, σχετικά με το γιατί οι αλλαγές στο Συνταγματικό Δικαστήριο και τα δημόσια μέσα ενημέρωσης είναι αποδεκτές, και να αποφασίσει ότι το κράτος δικαίου έχει υποστεί ζημιά από τις κυβερνητικές πράξεις της Πολωνίας. Αν συμβεί αυτό, η Επιτροπή ενδέχεται να προχωρήσει στο δεύτερο στάδιο του πλαισίου, το οποίο είναι να εκδώσει συστάσεις στην κυβέρνηση, σχετικά με το τι πρέπει να γίνει για να διασφαλιστεί ο σεβασμός και η εφαρμογή του κράτους δικαίου. Στη συνέχεια θα δοθεί μία ορισμένη προθεσμία στην κυβέρνηση και βοήθεια για την εφαρμογή των συστάσεων αυτών.
Στο τελικό στάδιο του πλαισίου, η Επιτροπή θα εξετάσει κατά πόσον η πολωνική κυβέρνηση έχει εφαρμόσει σωστά τις συστάσεις της. Αν η κυβέρνηση αποτύχει να εφαρμόσει τις συστάσεις της Επιτροπής, τότε η τελευταία μπορεί να αποφασίσει να ξεκινήσει μία διαφορετική διαδικασία που μπορεί να οδηγήσει σε κυρώσεις.
Αυτή η διαδικασία, η οποία δεν έχει χρησιμοποιηθεί ποτέ, περιγράφεται στο Άρθρο 7 της Συνθήκης για την Ευρωπαϊκή Ένωση.